สมุนไพรน่ารู้ อภัยภูเบศร : ปรับธาตุรับปีใหม่ ด้วยตำรับยา “เบญจกูล”

สมัยก่อนในแต่ละปี บางชุมชนจะมีการปรับธาตุของคนในหมู่บ้านด้วยยาหม้อใหญ่ ที่ต้มให้สมาชิกแต่ละครัวเรือนมาดื่มกัน หวังเพื่อให้ร่างกายแข็งแรง มีความสมบูรณ์ของธาตุหรือเป็นการปรับธาตุให้สมดุลนั่นเอง เพื่อต้อนรับปีใหม่ที่กำลังเริ่มต้นขึ้น หรือแม้ในศาสตร์พื้นบ้านของการแพทย์แผนไทยเองก็มีการปรับธาตุ ด้วยวิธีการคูณธาตุ และจัดยาปรับธาตุตามสัดส่วนของอายุในปีนั้นที่คูณได้ ให้เจ้าตัวไปต้มกินเพื่อปรับให้ธาตุของคนนั้นๆเสมอกัน หรือมีความสมดุลนั่นเอง เพื่อไม่ให้เกิดอาการเจ็บป่วย

ตำรับยาที่ใช้เป็นยาปรับธาตุในทางการแพทย์แผนไทยคือ ยาเบญจกูล ซึ่งประกอบด้วยตัวยาที่บำรุงธาตุทั้ง 4 รวมถึงอากาศธาตุ มีการท่องจำเป็นคีย์เวิร์ดสั้นๆว่า “ดี-ช้า-สะ-เจต-ขิง” ได้แก่

ดีปลี ประจำธาตุ ดิน ยารสเผ็ดร้อนขม แก้ปถวีธาตุพิการ แก้ท้องร่วง ขับลมในลำไส้ แก้หืดไอ ขับเสมหะในโรคหืด แก้อุระเสมหะ (เสมหะในทรวงอก)

การศึกษาฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา พบว่า มีฤทธิ์ลดไขมัน ลดการสะสมไขมันที่ตับในสัตว์ทดลอง ฤทธิ์ต้านการอักเสบ ต้านการปวด ลดปวด ต้านการเกิดแผลในกระเพาะอาหาร ลดการวิตกกังวลทำให้ง่วงนอน ต้านเชื้อราและแบคทีเรีย และฤทธิ์ต้านมะเร็งโดยเฉพาะยับยั้งเซลล์มะเร็งเม็ดเลือดขาวและลำไส้ใหญ่แต่ยังเป็นการทดสอบในหลอดทดลอง

ช้าพลู ประจำธาตุ น้ำ ยารสเผ็ดร้อน แกคูถเสมหะ ขับเสมหะ บำรุงธาตุ ขับลมในลำไส้

การศึกษาฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา พบว่า มีฤทธิ์ขับลม และคลายกล้ามเนื้อ ฤทธิ์ต้านเชื้อมาลาเรีย และ วัณโรคในหลอดทดลอง นอกจากนี้ยังพบว่า ช้าพลู มีฤทธิ์ต้านการอักเสบ ต้านการเกิดภาวะสมองเสื่อมจากการยับยั้งเอนไซม์อะเซทิลโคลีนเอสเทอเรสในหลอดทดลอง และยังมีสารต้านอนุมูลอิสระ ต้านมะเร็งได้ แต่ไม่แนะนำให้กินใบช้าพลูสดในปริมาณมากติดต่อกันเนื่องจากมีแคลเซียมออกซาเลตสูง อาจทำให้เวียนศีรษะและอาจเกิดนิ่วในไตหรือทางเดินปัสสาวะได้

สะค้าน ประจำธาตุ ลม ยารสเผ็ดร้อน แก้ลมในกองธาตุ กองสมุฏฐาน ขับลมในลำไส้ บำรุงธาตุ หายใจขัด

การศึกษาฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา พบว่า มีฤทธิ์ต้านการอักเสบ ระงับปวดในหนูทดลอง เป็นสมุนไพรพื้นบ้านที่ยังไม่มีการศึกษามากนักแต่ก็มีการใช้ประโยชน์ยาวนานในการเป็นยาแก้ปัญหาโรคลม

เจตมูลเพลิง ประจำธาตุ ไฟ ยารสร้อน บำรุงธาตุ บำรุงโลหิต กระจายเลือดลม ขับโลหิตระดู

การศึกษาฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา พบว่า มีฤทธิ์ต้านเชื้อรา เชื้อแบคทีเรีย เป็นพิษต่อเซลล์มะเร็ง ต้านมะเร็ง และยับยั้งการเกิดลิ่มเลือดต้านการแข็งตัวของเลือด ฤทธิ์ลดไขมันในเลือด

ไม่ควรใช้สมุนไพรชนิดนี้ในขนาดสูง เพราะมีผลทำให้แท้งได้ และการใช้ต่อเนื่องอาจเป็นพิษต่อไต ดังนั้นควรใช้ตามคำแนะนำ

เหง้าขิงแห้ง ประจำ อากาศธาตุ ยารสเผ็ดหวาน ช่วยเจริญอากาศธาตุ ขับลม แก้ลมพานไส้ พรรดึก

ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา พบว่า มีฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระ เพิ่มภูมิคุ้มกัน ฤทธิ์ต้านมะเร็ง การศึกษาพบว่าเป็นพิษต่อเซลล์มะเร็งปอดในหลอดทดลอง เปรียบเทียบระหว่างเหง้าของและเหง่าขิงแห้งพบว่าไม่แตกต่างกัน ดังนั้นอาจใช้ เหง้าขิงแทนเหง้าขิงแห้งได้เนื่องจากปัจจุบันหายากขึ้น

ปัจจุบันมีการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับตำรับยา “เบญจกูล” พบว่า ยาตำรับนี้มีฤทธิ์ช่วยในการกระตุ้นภูมิคุ้มกัน โดยการกระตุ้นการทำงานของเซลล์เม็ดเลือดขาว หรือ NK cell และยังสามารถกระตุ้นการเพิ่มจำนวนของเม็ดเลือดขาวชนิดลิมโฟไซต์ได้ นั่นหมายถึงตำรับเบญจกูลมีน่าจะมีประโยชน์ต่อการเพิ่มภูมิคุ้มกันในผู้ป่วยมะเร็งหรือกลุ่มที่มีภูมิคุ้มกันต่ำได้ และด้วยฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาของสมุนไพรแต่ละตัวในตำรับที่มีผลในด้านการของเสริมภูมิคุ้มกัน ต้านการอักเสบ ต้านอนุมูลอิสระ ซึ่งเป็นฤทธ์ที่เกี่ยวข้องกับโรคมะเร็งและสุขภาพ

แม้ว่าในการศึกษาการใช้ยาเบญจกูลต่อเนื่อง 14 วัน จะไม่พบความผิดปกติของตับและไต แต่เนื่องจากเป็นตำรับยารสร้อนจึงควรระวังการใช้ในผู้ป่วยที่มีความร้อนสูง รวมถึงผู้ที่ความดันโลหิตสูงที่คุมไม่ได้ และไม่ควรใช้ในผู้ที่ตั้งครรภ์ หรือผู้ที่กินยาวาร์ฟาริน และไม่ควรใช้ในเด็กเล็ก และไม่ควรกินยานี้ในฤดูร้อนอาจส่งผลให้เกิดความร้อนเกินไป และไม่ควรใช้ยาต่อเนื่องนานเกิน 7 วัน หากผู้ที่ต้องการใช้ยาตำรับนี้แนะนำให้ปรึกษาผู้เชี่ยวชาญก่อนใช้เพื่อความปลอดภัยยิ่งขึ้น

ตำรับยาเบญจกูล ถือว่าเป็นตำรับยาแผนไทยโบราณที่มีการใช้กันมานานและอยู่ในตำราแพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ ปัจจุบันจัดอยู่ในบัญชียาหลักแห่งชาติ (2556) โดยมีข้อบ่งใช้เพื่อ บำรุงธาตุ แก้ธาตุให้ปกติ ขับลม บรรเทาอาการท้องอืด ท้องเฟ้อ และยังคงเป็นยาตำรับพื้นบ้านที่มีประสิทธิภาพจากการศึกษาสมัยใหม่ ที่ช่วยยืนยันผลประสบการณ์การใช้ของคนรุ่นก่อนได้เป็นอย่างดี

ตัวอย่าง การคูณธาตุ สูตรหมอยา ดงกระทงยาม ปราจีนบุรี

	ธาตุดิน	ธาตุน้ำ	ธาตุลม	ธาตุไฟ
กำลังธาตุ	21	12	6	4
อายุ	33	33	33	33
ผลรวม	54	45	69	37
หาร 7 เหลือเศษ	6	3	6	2
แปลผล 0=พิการ, 1-3=หย่อน, 4-5=ปกติ, 6-7=กำเริบ	กำเริบ	หย่อน	กำเริบ	หย่อน
สัดส่วนยา พิการ = 4 ส่วน , หย่อน = 3 ส่วน กำเริบ = 2 ส่วน, ปกติ = 1 ส่วน	2	3	2	3
ตัวยา	ดีปลี	ช้าพลู	สะค้าน	เจตมูลเพลิง
ตัวยาเสริม	เหง้าขิงแห้ง (อากาศธาตุ) มะตูม บอระเพ็ด อย่างละ 7 แว่น และพริกไทยดำเท่าอายุ ต้มดื่ม วันละ 1 ครั้ง 7 วัน