คุณนายตื่นสาย หรือแพรเซี่ยงไฮ้ (Portulaca grandiflora Hook.) ลักษณะทั่วไป ไม้เลื้อยอายุหลายปี ลำต้นสีม่วงแดง แตกกิ่งก้านไปตามผิวดิน ยอดชูตั้ง ใบเดี่ยว เรียงเวียนสลับ รูปไข่กลับแกมรูปรี โคนใบสอบ ปลายแหลม ขอบเรียบ อวบน้ำ ดอก ออกตามยอดหรือปลายกิ่ง มีหลายสีทั้งดอกซ้อนและไม่ซ้อน เช่น สีบานเย็น ส้ม แดง ขาว เหลือง ชมพู ผลรูปไข่ เมื่อแก่จะแตกออกตามขวาง เมล็ดรูปไต ผิวขรุขระ
เป็นดอกไม้มีที่มาจากบราซิลถิ่นอเมริกาใต้ ถึงกระนั้นคนไทยเราก็รู้จักเอามาใช้เป็นยาเป็นอาหาร คุณนายตื่นสายเป็นพี่น้องกับผักเบี้ยใหญ่และกินเป็นผักได้เหมือนกัน ตระกูลท่านเจ้าพระยาอภัยภูเบศร เรียกว่า ผกาโมงด๊อบ แปลว่า ดอกไม้ตื่นสาย นิยมประกอบอาหารใช้ในงานบุญต่างๆ หรือนำมาขยี้ใส่น้ำจะได้สีตามดอกไม้ แล้วจึงใส่เมล็ดแมงลักลงไป เมล็ดแมงลักจะพองขึ้นและมีสีสันต่างๆ สวยงาม ผสมกับน้ำตาลโตนดหรือน้ำตาลอ้อยใส่ในโอ่งไว้หลายๆ โอ่ง ใครหิวก็มาตักกิน
คุณนายตื่นสายเป็นสมุนไพรที่ใช้ห้ามเลือดได้ดีจน ตาหา หมอยาเมืองเลย เรียกว่า ว่านจอด ใช้ห้ามเลือด หยุดเลือด เวลาขวานถูก มีดฟัน จะนำทั้งลำทั้งใบมาขยี้หรือทุบแปะที่แผลจะทำให้เลือดหยุดเร็ว ไม่เป็นแผลเรื้อรัง หมอยาทางภาคใต้ใช้คุณนายตื่นสายกันมานานแล้ว โต๊ะจิและยายมือลอ มะแซเล่าว่า พ่อของท่านทั้งสองซึ่งเป็นหมอยาในสมัยโน้น ใช้คุณนายตื่นสายบ่อยมากในการรักษาคนไข้ ตามตำรับซึ่งนำมาเผยแพร่ข้างท้ายนี้ โดยใช้แก้พิษไข้ต่างๆ ลดอาการปวดบวมของแผลต่างๆใช้พอกฝี แผลอักเสบมีน้ำหนอง รักษาแผลไฟไหม้น้ำร้อนลวก และที่สำคัญคือ ใช้รักษาไข้ชนิดหนึ่งที่เรียกว่า ไข้แปลู ซึ่งมีอาการชัก เซื่องซึม พูดจาไม่รู้เรื่อง บางคนถึงกับปากเบี้ยว คอเอียง หรือมีตำหนิในลักษณะต่างๆ เมื่อหายจากไข้(น่าจะเกิดจากความผิดปกติของระบบประสาท)
ส่วนหมอยาพื้นบ้านในที่อื่นๆ นิยมนำทั้งต้นมาต้มน้ำดื่ม แก้ช้ำในและทำให้เลือดลมเดินสะดวก แก้เจ็บคอ คอบวม ใช้ภายนอกรักษาฝี บาดแผลมีดบาด ไฟลวก ลมพิษ ผื่นคัน แมลงสัตว์กัดต่อย ใบกินรักษาเลือดออกตามไรฟัน ในประเทศจีนใช้คุณนายตื่นสายเป็นส่วนประกอบในตำรับยารักษามะเร็ง
ฤทธิ์ทางยาของคุณนายตื่นสายมีการศึกษาวิจัยกันน้อยกว่าผักเบี้ยใหญ่ แต่ทั้งสองชนิดเป็นพี่น้องในตระกูลเดียวกัน จึงน่าจะมีโอสถสารไม่ต่างกันมากนักคือ สารกลุ่มโพลีฟีนอล ฟลาโวนอยด์ และโพลีแซคคาไรด์ สารเหล่านี้มีฤทธิ์ต้านการอักเสบ ต้านอนุมูลอิสระ และเพิ่มภูมิคุ้มกัน จากการศึกษาทางเภสัชวิทยาพบว่า คุณนายตื่นสายมีฤทธิ์ทำให้ระบบน้ำเหลืองทำงานได้ดีขึ้น ภูมิคุ้มกันแข็งแรงขึ้น และมีฤทธิ์ต้านแบคทีเรีย ส่วนการศึกษาพิษเรื้อรังโดยการทดสอบสารสกัดด้วยน้ำจากคุณนายตื่นสาย ไม่พบความเป็นพิษแต่อย่างใด
ตำรับยา
บรรเทาอาการเจ็บในลำคอช่วยสลายการอุดตันของเส้นเลือด
นำทั้งต้นที่ตากแห้งแล้ว ประมาณ 1 กำมือต่อน้ำ 1 ลิตร มาต้มให้เดือด โดยให้น้ำเหลือ ½ ส่วน แล้วนำมาดื่มครั้งละ ½ แก้วชา วันละ 2 เวลา ตอนเช้า-เย็น หลังอาหาร หรือเมื่อมีอาการ
แผล ฝี แผลอักเสบมีน้ำหนอง ปวดบวม
นำทั้งต้นมาตำให้ละเอียด แล้วนำมาพอกแผลบริเวณที่มีอาการบ่อยๆ จนกว่าอาการจะดีขึ้นและหายเป็นปกติ